Sa araw na ito ating tatalakayin ang Kalupi ni Benjamin Pascual. Tara at sabay sabay tayong matuto. Mataaas na ang araw nang lumabas si Aling Marta sa bakuran ng kanilang maliit na barung barong. Aliwalas ang kanyang mukha: sa kanyang lubog na mga mata na bahagyang pinagdilim ng kanyang malalagong kilay ay nakakintal ang kagandahan ng kaaya-ayang umaga. At sa kanyang maninipis na labi, na bahagyang pasok sa pagkakalapat at maputla, ay naglalaro ang isang ngiti ng kasiyahan.
Araw ng pagtatapos ng kanyang anak na dalaga; sa gabing iyon attatanggapin nito ang diploma bilang katunayang natapos niya ang apat na taong inilagi sa mataasna paaralan. Ang sandaling pinakahihintay niya sa mahaba-haba rin namang panahon ng pagpapaaral ay dumating na: ang magkaroon ng isang anak na nagtapos sa high school ay hindi na isang maliit na gaya niya. Sa mapangarapin niyang diwa ay para niyang nakikita ang kanyanganak na dalaga sa isang kasuutang puting-puti, kipkip ang ilang libro at nakangiti patungo sa lalo pang mataas na hangarin sa buhay ang makatapos sa kolehiyo, magpaunlad ng kabuhayan at sumagana.
Maaaring balang araw ay magkaroon din siya ng mamaniganging may sinasabi rinnaman. Nasa daan na siya, para pa niyang naririnig ang matinis na halakhak ng kanyang anak nadalaga habang paikut-ikot nitong isinusukat sa harap ng salamin ang nabuburdahang putingdamit na isusuot sa kinagabihan. Napangiti siyang muli
Mamimili si Aling Marta. Bitbit ng isang kamay ang isang pangnang sisidlan ngkanyang pamimilhing uulamin. Habang daan, samantalang patungo sa pamilihang-bayan ng Tondo, ay mataman niyang iniisip ang mga bagay na kanyang pamimilhin. Hindi pangkaraniwang araw ito at kinakailangang magkaroon silang mag-anak ng hindi pangkaraniwang pananghalian. Bibili rin siya ng garbansos. Gusting-gusto ng kanyangmagtatapos na anak ang minatamis na garbansos. Mag-iikasiyam na nang dumating siya sa pamilihan.
Sa labas pa lamang ay naririnig naang di-makamayaw na ingay na nagbubuhat sa loob, ang ingay ng mga magbabangos na pakanta pang isinisigaw ang halaga ng kanilang paninda, ang salit-salitang tawaran ng mga mamimili.Linggo ng umaga at ang palengke ay siksikan. Sa harapan niya piniling magdaan.
Ang lugal ngmagmamanok ay nasa dulo ng pamilihan at sa panggitnang lagusan siya daraan upang magdaantuloy sa tindahan ng mga tuyong paninda at bumili ng mantika. Nang dumating siya sa panggitnang pasilyo at umakmang hahakbang na papasok ay siyang paglabas ng humahangos naisang batang lalaki, na sa kanilang pagbabangga ay muntik na niyang ikabuwal. Ang siko ng bataat tumama sa kanyang kaliwang dibdib.
“Ano ka ba?” bulyaw ni Aling Marta. “Kay sikip na ng daraanan ay patakbo ka pakung lumabas!”
“Pasensiya na kayo, Ale,” sabi ng bata. Hawak nito ang isang maliit na bangos na tig-bebente, sa loob-loob ni Aling Marta. Ang bata ay takot na nakatingin sa kanya. “Hindi ko ho kayo sinasadya. Nagmamadali ho ako, e.”
“Pasensya!” sabi ni Aling Marta. “Kung lahat ng kawalang-ingat mo’y pagpapasensyahan nang pagpapasensyahan ay makakapatay ka ng tao.”
Agad siyang tumalikod at tuluy-tuloy na pumasok. Paano’t paanuman, naisip niya, ako ang huling nakapangusap. Higit kong daramdamin kung ako na itong nagawan ng di mabuti aysa kanya pa manggagaling ang huling salita. Mataman niyang inisip kung may iba pang nakakitasa nangyari. Marahas ang kanyang pagkakapagsalita sa bata at maaaring may kakilala siyang nagdaraan na nakarinig ng kanyang mga sinabi. Dumating siya sa tindahan ng mga tuyong paninda at bumili ng isang kartong mantika.
“Tumataba yata kayo, Aling Godyang,” ang bati niya sa may kagulangan nang tindera na siya niyang nakaugaliang bilhan. Nakangiti siya at ang babae ay ngumiti rin. “Tila nga ho,” ani Aling Godyang. “Tila ho nahihiyang ako sa pagtitinda.”
Natawa si Aling Marta at pagkaraan ay dumukot sa bulsa ng kanyang bestido upangmagbayad.
“Bakit ho?” anito. “A, e, nawawala ho ang aking pitaka,” wala sa loob na sagot ni Aling Marta.
“Ku, e, magkano naman ang laman?” ang tanong nga babae. Ang tanda niyang laman ng kanyang kalupi ay pitumpong piso na siyang bigay nasahod ng kanyang asawa nang sinundang gabi, Sabado. Ngunit aywan ba niya kung bakit sa di pa ma’y nakikiramay nang tono ng nagtatanong ay nakapagpalaki ng kanyang loob upang sabihin,“E, sandaan at sampung piso ho.
Nanatili siya sa pagkakatayo nang ilang saglit, wari’y tinakasan ng lakas, nag-iisip ngmga nakaraang pangyayari. Mayamaya ay parang kidlat na gumuhit sa kanyang alaala anggusgusing batang kanyang nakabangga. Tumama ang siko nito sa kanyang dibdib, sa kanyangkatawan! Dali-dali siyang tumalikod at patakbong lumabas. Hindi pa marahil iyon nakakalayo;may ilang sandali pa lamang ang nakararaan. Inisip niya kung ano ang kasuutan nito na maaariniyang pagkakilanlan, ang tabas ng mukha, ang gupit, ang tindig.
Sa labas, sa harap ng palengke na kinaroroonan ng ilang tindahang maliliit at mangilan-ngilang namimili at mga batang panakaw na nagtitinda ng gulay, ay nagpalinga-linga siya. Patakbo uli siyang lumakad, sa harapng mga bilao ng gulay na halos mayapakan na niya sa pagmamadali, at sa gawing dulo ng pusisyon, na di-kalayuan sa natatanaw niyang karatig na outpost ng mga pulis, ay nakita niya angkanyang hinahanap.
Nakatayo ito sa harap ng isang bilao ng kangkong at sa malas niya aytumatawad. Hindi siya maaaring magkamali; ang wakwak na kamiseta nito at ang mahabang pantalon na wari’y salawal ding ginagamit ng kanyang ama ay sapat nang palatandaan upang ito ay madaling makilala. At ang hawak nitong bangos na tig-bebeinte.
Maliksi siyang lumapit at binatak ang bata sa liig. “Nakita rin kita!” ang sabi niyang humihingal. “Ikaw ang dumukot ng pitaka ko, ano?Huwag kang magkakaila!”
Tiyakan ang kanyang pagkakapagsalita; ibig niyang sa pagkalito ng bata sa pag-aapuhap ng isasagot ay masukol niyang buung-buo. Ngunit ang bata ay mahinahong sumagot: “Ano hong pitaka?” ang sabi. “Wala ho akong kinukuha sa inyong pitaka.“Anong wala!” pasinghal na sabi ni Aling Marta. “Ikaw nga ang dumukot ng pitaka ko at wala nang iba. Kunwa pa’y binangga mo ‘ko, ano, ha? Magaling, magaling ang sistema ninyong iyan. Kikita nga kayo rito sa palengke!”
Marami nang nakapaligid sa kanila, mga batang nagtitinda, lalaki at babaing mamimili. Hinigpitan ni Aling Marta ang pagkakahawak sa liig ng bata at ito’y pilit na iniharap sa kababaihan.“Aba, kangina ba namang pumapasok ako sa palengke, e banggain ako,” sabi niya.“Nang magbabayad ako ng pinamili ko’t kapain ko ang bulsa ko, e wala nang laman!”
“Ang mabuti ho’y ipapulis ninyo,” sabing nakalabi ng isang babaing nakikinig.“Talagang dito ho sa palengke’y maraming naglipanang batang gaya niyan.“Tena,” sabi ni Aling Marta sa bata. “Sumama ka sa akin.”
“Bakit ho, saan ninyo ‘ko dadalhin?”
“Saan sa akala mo?” sabi ni Aling Marta na pinisil ang liig ng bata. “Ibibigay kita sa pulis. Ipabibilanggo kita kapag di mo inilabas ang dinukot mo sa akin.”
Pilit na nagwawala ang bata; ipinamulsa niya ang hawak na bangos upang dalawang-kamayin ang pag-aalis sa mabutong daliri ni Aling Marta na tila kawad sa pagkakasakal sakanyang liig. May luha nang nakapamintana sa kanyang mga mata at ang uhog at laway ay sabayna umaagos sa kanyang liig. Buhat sa likuran ng mga nanonood ay lumapit an isang pulis, natanod sa mga pagkakataong tulad niyon, at nang ito ay malapit ay sinimulan ni Aling Marta ang pagsusumbong.
“Naseguro ko hong siya dahil sa nang ako’y kanyang banggain, e naramdaman ko ang kanyang kamay sa aking bulsa,” patapos niyang pagsusumbong. “Hindi ko lang ho naino kaagad pagka’t akoy nagmamadali.”
Tiningnang matagal ng pulis ang bata, ang maruming saplot at ang nagmamapa-sa-duming katawan, pagkatapos ay patiyad na naupo sa harap nito at sinimulang mangapkap. Sa bulsa ng bata, na sa pagdating ng pulis ay tuluyan nang umiiyak, ay lumabas ang isangmaruming panyolito, basa ng uhog at tadtad ng sulsi, diyes sentimos na papel at ang tig- bebeinteng bangos.
“Natitiyak ho ba ninyong talaga na siya ang dumukot ng inyong pitaka?” tanong ng pulis kay Aling Marta. Siya ho at wala nang iba,” sagot ni Aling Marta.“Saan mo dinala ang dinukot mo sa aling ito?” mabalasik na tanong ng pulis sa bata.“Magsabi ka ng totoo, kung di ay dadalhin kita.”
“Wala ho akong dinukot na maski ano sa kanya,” sisiguk -sigok na sagot ng bata.“Maski kapkapan!” sabad ni Aling Marta. “Ano pa ang kakapkapin namin sa iyo kungang pitaka ko, e naipasa mo na sa kapwa mo mandurukot! O, ano, hindi ba ganoon kayong mgatekas kung lumakad, isa-isa, dala-dalawa, tatlu-tatlo! Ku, ang mabuti ho yata, Mamang Pulis, eituloy na natin iyan sa kuwartel. Baka roon matutong matakot iyan at magsabi ng totoo.”
Tumindig ang pulis. “Hindi natin kara-karaka madadala ito nang walang evidencia.
Kinakailangang kahit paano’y magkaroon tayo ng maihaharap na katibayang siya nga ang dumukot ng inyong kuwarta.
Papaano ho kung hindi siya?”“E, ano pang evidencia ang hinahanap mo?” sabi ni Aling Marta na nakalimutan ang pamumupo. “Sinabi ko nang binangga ako nang pasadya, na naramdaman ko ang kanyangkamay sa aking bulsa. Ano pa?”
Sa bata nakatingin ang pulis na wari’y nag-iisip ng dapat gawin. Maya-maya, mulingnaupo at dumukot ng isang lapis at isang maliit na kuwaderno sa kanyang bulsa
“Ano ang pangalan mo?” ang tanong niya sa bata. “Andres Reyes po.”
“Saan ka nakatira?” ang muling tanong ng pulis.
Lumingon ang bata sa kanyang paligid, inisa-isa ang mga mukhang nakatunghay sa kanya. “Wala ho kaming bahay,” ang sagot. “Ang tatay ko ho, e may sakit at kami ho, kung minsan, ay sa bahay ng Tiyang Ines ko nakatira, sa Blumentritt. Kung minsan naman ho, e samga lola ko sa Quiapo at kung minsan, e sa bahay ng kapatid ng nanay ko rito sa Tondo.
Inutusan nga lang ho niya ‘kong bumili ng ulam, para mamayang tanghali.“Samakatwid ay dito kayong magama nakatira ngayon sa Tondo?” ang tanong ng pulis.
“Oho,” ang sagot ng bata, “pero hindi ko nga lang ho alam ang kalye at numero ng bahay dahil sa noong makalawa lang kami lumipat at saka hindi ho akomarunong bumasa, e.”
Ang walang-kawawaang tanong at sagot na naririnig ni Aling Marta ay nakabagot sakanyang pandinig; sa palagay ba niya ay para silang walang mararating. Lumalaon ay dumaramiang tao sa paligid at ang pulis na umuusig ay tila siyang-siya sa kanyang pagtatanong at pagsusulat sa kuwaderno. Nakaramdam siya ng pagkainis.
“Ang mabuti ho yata, e dalhin na natin iyan kung dadalhin,” sabi niya.“Pinagkakaguluhan lamang tayo ng mga tao rito ay wala namang nangyayari
. Kung hindi naman
ninyo kaya ay sabihin ninyo at tatawag ako ng ibang pulis.”
“Hirap sa inyo ay sabad kayo nang sabad, e,” sabi ng pulis. “Buweno, kung guston’yong dalhin ngayon din ang batang ito, pati kayo ay sumama sa akin sa kuwartel.
Doon n’yosabihin ang gusto n’yong sabihin at doon n’yo gawin ang gusto n’yong gawin.”
Napahiyaw ang bata sa sakit; ang bisig nito ay halos napaabot ni Aling Marta sakanyang balikat sa likod. Ang mga nanonood ay para-parang nangapatdan ng dila upangmakapagsalita ng pagtutol. Ang kaliwang kamay ni Aling Marta ay pakabig na nakapaikot sa baba ng bata; sinapo ito ng bata ng kanyang kamay at nang mailapit sa kanyang bibig ay buong panggigigil na kinagat.
Hindi niya gustong tumakbo; halos mabali ang kanyang siko at ang nais lamang niyaay makaalpas sa matitigas na bisig ni Aling Marta; ngunit ngayon, nang siya ay bitiwan ngnasaktang si Aling Marta at makalayong papaurong, ay naalala niya ang kalayaan, kalayaan kayAling Marta at sa dumarakip na pulis, at siya ay humanap ng malulusutan at nang makakita aywalang lingod-likod na tumakbo, patungo sa ibayo ng maluwang na daan.
Bahagya na niyangnarinig ang mahahayap na salitang nagbubuhat sa humahabol na si Aling Marta; ang sigaw ng pulis at ang sumunod na tilian ng mga babae; bahagya nang umabot sa kanyang pandinig angmalakas na busina ng isang humahagibis na sasakyan. Sa isang sandali ay nagdilim sa kanya ang buong paligid at sa pagmumulat na muli ng kanyang paningin, sa pagbabalik ng kanyang ulirat,ay wala siyang nakita kundi ang madidilim na anino ng mga mukhang nakatunghay sa kanyanglupaypay at duguang katawan.
Hindi umimik si Aling Marta habang minamasdan ang bata. Maputla ang kulay ngkanyang mukha ay aywan ba niya at pati siya ay tila pinanawan ng lakas. Malamig na pawis anggumigiti sa kanyang noo at ang tuhod niya ay parang nangangalog. Hindi siya makapag-angat ng paningin; sa palagay ba niya ay sa kanya nakatuon ang paningin ng lahat at siya ay binubuntunanng sisi. Bakit ba ako manganganino sa kanila? Pinipilit niyang usalin sa sarili, Ginawa ko lamangang dapat gawin ninuman at nalalaman ng lahat na ang nangyaring ito’y pagbabayad lamang ngbata sa kanyang nagawang kasalanan.
Ang pulis ay nakabalik na sa outpost at sa isang ospital na tumatawag. Ang bata aynapagtulungan ng ilan na buhatin sa bangketa upang doon pagyamanin at ipaghintay ngambulansiya kung aabot pa. Ang kalahati ng kanyang katawan, ang dakong ibaba, ay natatakpanng diyaryo at ang gulanit niyang kamiseta ay tuluyan nang nawalat sa kanyang katawan.Makailang sandali pa, pagdating ng pulis, ay pamuling nagmulat ito ng paningin at ang mgamata ay ipinako sa maputlang mukha ni Aling Marta.
“Maski kapkapan n’yo ako, e wala kayong makukuha sa akin,” sabing pagatul-gatol ng nilalabasan ng dugo sa ilong. “Hindi ko kinuha ang inyong pitaka.”
May kung anong malamig ang naramdaman ni Aling Martang gumapang sa kanyangkatawan; ang bata ay pilit na nagsasabi ng kanyang pahimakas. Ilang sandali pa aylumungayngay ang ulo nito at nang pulsuhan ng isang naroroon ay marahan itong napailing.Patay na, naisaloob ni Aling Marta sa kanyang sarili.
“Patay na ang dumukot ng kuwarta ninyo,” matabang na sabi ng pulis sa kanya. Nakatayo ito sa kanyang tabi at hawak na naman ang kanyang kuwaderno at lapis. “Siguromatutuwa na kayo niyan.”
“Sa palagay kaya ninyo ay may sasagutin ako sa nangyari?” tanong ni Aling Marta. “Wala naman sa palagay ko,” sagot ng pulis. “Kung may mananagot niyan ay walangiba kundi ang pobreng tsuper. Wala rin kayong sasagutin sa pagpapalibing. Tsuper na rin ang mananagot niyan.
May himig pangungutya ang tinig ng pulis. “Makaaalis nap o ako?” tanong ni Aling Marta
Maaari na,” sabi ng pulis. “Lamang ay kinakailangang iwan ninyo sa akin ang inyong
pangalan at direksiyon ng inyong bahay upang kung mangailangan ng kaunting pag-aayos ay
mahingan naming kayo ng ulat.”
Ibinigay ni Aling Marta ang kanyang pangalan at tinitirhan at pagkatapos ay tuwid ang tinging lumayo sa karamihan. Para pa siyang nanghihina at magulung-magulo ang kanyang isip;Sali-salimuot na alalahanin ang nagsasalimbayan sa kanyang diwa. Lumalakad siya ngayon nawalang-tiyak na patutunguhan. Naalaala niya ang kanyang anak na ga-graduate, ang ulam na dapat niyang iuwi na, sana’y naiuwi na, at ang nananalim, nangungutyang mga mata ng kanyang asawa sa sandaling malaman nito ang pagkawala ng pera. Magtatanong iyon, magagalit,hanggang siya ay mapilitang sumagot.
Magpapalitan sila ng mahahayap na pangungusap,sisihan, tungayawan, at ang anak niyang ga-graduate ay magpapalahaw ng panangis hanggang sasila ay puntahan at payapain ng mga kapitbahay. Katakut-takot na gulo at kahihiyan! Sa loob-loob ni Aling Marta, at hindi sinasadya ay muling nadako ang pinag-uulapang diwa sa bangkayng batang natatakpan ng diyaryo, na siyang pinagmulan ng lahat.Kung di sa tinamaan ng lintik na iyan ay hindi ako masusuot sa suliraning ito, usal niya sa sarili. Kasi’y imbi, walang -pinag-aralan, maruming palaboy ng kapalarang umaasa sa taba ngiba. Mabuti nga sa kanya!
Kinakailangan niyang kumilos, umisip ng paraan. Kinakailangang kahit papaano’y makapag-uwi siya ng ulam sa pananghalian. Pagkakain ng kanyang asawa ay malamig na angkukote nito at saka niya sasabihin ang pagkawala ng pera. Maaaring magalit ito at ipamukha sakanya, tulad ng madalas sabihin nito, na ang lahat ay dahil sa malabis niyang paghahangad namakapagpadala ng labis na salaping ipamimili, upang makapamburot at maipamata sa kapwa nasila ay hindi naghihirap, ngunit ang lahat ay titiisin niya, hindi siya kikibo. Ililingid din niya angnangyayaring sakuna sa bata; ayaw ng kanyang asawa ng iskandalo at anuman pangangatwirang gawin niya ay siya rin ang sisisihin nito sa dakong huli; at kung sakali’t darating ang pulis na kukuha ng ulat ay lilihiman niya ito.
At tungkol sa ulam, mangungutang siya ng pera sa tindahan ni Aling Godyang, at iyon ang kanyang ipamimili; nasabi niya rito na ang nawala niyang pera aysandaan at sampung piso at ang halagang iyon ay napakalaki na upang ang lima o sampung pisoay ipagkait nito sa kanya bilang panakip. Hindi iyon makapaghihindi. May ngiti ng kasiyahangnaglalaro sa maninipis na labi ni Aling Marta nang ipihit niya ang kanyang mga paa patungong pamilihan.
Tanghali na nang siya ay umuwi. Sa daan pa lamang, bago siya pumasok ngtarangkahan, ay natatanaw na niya ang kanyang anak na dalaga na nakapamintana sa kanilang barung-barong. Nakangiti ito at siya ang minamasdan, ngunit nang malapit na siya at makita angkanyang dala ay napakunot-noo, lumingon sa loob ng kabahayan at may tinawag. Sumungawang payat na mukha ng kanyang asawa.
“Saan ka kumuha ng ipinamili mo niyan, Nanay?” ang sabi ng kanyang anak na ga-graduate. “A, e,” hindi magkandatutong sagot ni Aling Marta. “Saan pa kundi sa aking pitaka.”
Nagkatinginan ang mag-ama. “Ngunit, Marta,” ang sabi ng kanyang asawa, “ang pitaka mo, e naiwan mo!
Kanginang bago ka umalis ay kinuha ko iyon sa bulsa ng iyong bestidong nakasabit at kumuhaako ng pambili ng tabako, pero nakalimutan kong isauli. Saan ka kumuha ng pinamili mo niyan?”
Biglang-bigla, anaki’y kidlat na gumuhit sa karimlan, nagbalik sa gunita ni Aling Marta ang larawan ng isang batang payat, duguan ang katawan at natatakpan ng diyaryo, at paraniyang narinig ang mahina at gumagaralgal na tinig nito: Maski kapkapan ninyo ako, e wala kayong makukuha sa ‘kin. Saglit siyang natigilan sa pagpanhik sa hagdanan; para siyang pinangangapusan ng hininga at sa palagay ba niya ay umiikot ang kanyang buong paligid; at bago siya tuluyang nawalan ng ulirat ay wala siyang narinig kundi ang papanaog na yabag ng kanyang asawa’t anak, at papaliit, lumalabong salitang: Bakit kaya? Bakit kaya?